جاذبه هاي طبيعي اين دره سرسبز در نوع خود در دنيا بي نظير هستند، در سه کيلومتري غرب تخت سليمان، کوه مخروطي ميان تهي وجود دارد که هزاران سال پيش، بر اثر وقوع آتشفشان به وجود آمده، اهالي محل اين کوه زيبا را زندان سليمان يا زندان ديو مي شناسند و معتقدند که حضرت سليمان ديوهايي را از فرمانش سرپيچي مي کردند در اين کوه زنداني مي کرده است.

در فاصله 20 کيلومتري تخت سليمان نيز يک درياچه سحرآميز ديگر قرار گرفته که يک جزيره بر روي آن شناور است، قطر درياچه 80 متر و قطر جزيره شناور بر روي آن 60 متر است که وزش باد، هر روز دو بار اين جزيره را از اين سو به آن سو جابجا مي کند. نام اين جزيره شناور «چملي» است.

اين مجموعه فرهنگي - تاريخي به مساحت 124 هزار مترمربع که در ادوار مختلف محل سکونت مادها، اشکانيان، ساسانيان و مغولها بوده در استان آذربايجان غربي قراردارد و به روايتي محل تولد زرتشت پيامبر است.تاريخ اين مجموعه با تاريخ ايرانيان، ايتاليايي ها، يهود، مسيحيان و مغول ارتباط تنگاتنگي دارد.

قلعه تاريخي تخت سليمان بازمانده از دوره ساسانيان با بخش‌هاي مختلفي همچون آتشکده آذر گشسب به عنوان يکي از مهمترين آتشکده هاي دوره ساساني، آتشکده شاهي و جنگ آوران، ايوان خسرو، معبد آناهيتا، آتشگاه‌هاي کوچک و دروازه ها و ديوارهاي مستحکمش از بناهاي مهم تاريخي جهان به شمار مي‌رود.

مجموعه باستاني تخت سليمان قبل از اسلام به عنوان بزرگترين مرکز آموزشي، مذهبي، اجتماعي و عبادتگاه ايرانيان به شمار مي‌رفت اما در سال 624 ميلادي و در حمله هراکليوس، امپراطور روميان به ايران تخريب شد.

بکارگيري سنگ‌هاي تراشدار و آجرهاي بزرگ در ساخت اين بناي تاريخي و واقع شدن درياچه عجيب و هميشه جوشاني به عمق 112 متر در وسط اين مجموعه جلوه زيبا و خاصي به اين مکان تاريخي بخشيده است.

درجه حرارت آب اين درياچه در تابستان و زمستان يکسان و در حدود 21 درجه است و همين موضوع ثابت مي کند که آب آن از سفره‌اي زير زميني در عمق بسيار زياد تامين مي‌شود.

اين مکان تاريخي در زمان ايلخانيان و در دوره حکمراني آقاخان در قرن هفتم هجري به عنوان تفرجگاه تابستاني مورد استفاده قرار گرفت، اين حکمران مغول با احداث بناهاي مختلفي همچون سالن شورا، ايوان شرقي و ساختمان‌هاي 8 و 12 ضلعي يکبار ديگر جان تازه‌ اي به مجموعه تاريخي تخت سليمان تکاب بخشيد.

بخش طبيعي مجموعه تخت سليمان متشکل از يک کوه آهکي است که در قله آن، چشمه بسيار بزرگي (با درياچه اي به قطر حدود 100 متر) وجود دارد.

کوه در طول هزاران سال در اثر رسوبات آهکي موجود در آب چشمه فوق شکل گرفته است،هم اينک در اطراف کوه تخت سليمان چندين تپه کوچک از اين نوع، در اطراف چشمه هاي آهکي در حال شکل گيري است.

کوه بلند زندان سليمان نيز يکي از همين کوه هاي رسوبي است که در پنج کيلومتري تخت سليمان هزاران سال پيش شکل گرفته است.

درياچه تخت سليمان

چشمه تخت سليمان هزاران سال پيش شروع به جوشيدن کرده و به تدريج بر اثر لعاب حاصل از ترکيبات موجود در آب، لبه بيروني چشمه رسوب بسته و بالا آمده است. اين روند هزاران سال ادامه يافته و باعث شده که آب چشمه گلداني در پيرامون خود بسازد به نحوي که هم اينک ارتفاع تپه حاصل از روند فوق و همچنين عمق درياچه ناشي از جوشش آب چشمه به حدود 62 متر مي رسد.

با توجه به اين که ارتفاع رسوب دور درياچه از دوره ساساني تاکنون، يعني در طول 1400 سال گذشته حدود 12 متر افزايش يافته، مي توان گفت: به ارتفاع گلدان درياچه تقريبا در هر سال کمي کمتر از 9 ميليمتر افزوده شده است.

کوه بلقيس

کوه بلقيس در هشت کيلومتري شمال شرقي تخت سليمان با دو قله بلند با ارتفاع 3200 متر و 3655 متر در ادامه سلسله کوه هاي شرق درياچه اروميه واقع شده، روي قله جنوبي استحکامات و قلعه تخت بلقيس قرار دارد.

ساختمان قلعه کاملا مدور واز سنگ بنا شده. لذا مي توان تصور کرد که از اين بنا به عنوان برج ديده باني استفاده مي شده. بين دو قله کوه درياچه بسيار زيبايي که از ذوب شدن برف کوه‌ها بوجود آمده در بيشتر ماه هاي سال قابل مشاهده است هر چند در سالهاي اخير به جهت کمي بارش تابستان ها آب درياچه خشک مي شود.

قلعه تخت بليقيس در سال 1959 توسط فون دراوستن مورد بررسي قرار گرفت و بعد از آن همه ساله توسط هيئت باستان‌شناسي مورد بازديد قرار گرفت و در سال 1966 و 1969 به وسيله ديتريش هوف بررسي و مساحي شد.

مشخصات قلعه تخت بلقيس

حصار استحکامات فضايي حدود 50 در 60 متر که به صورت پلکاني با ارتفاع زيادي ادامه يافته و در حدود 9 ارک مشخص است. در درون حصار ساختمان تقريبا مربع شکل و ايواني در جلو مي توان ديد که محور آن در جهت تخت سليمان قرار گرفته در جلو بنا يک تراس چند طبقه قرار دارد که اتاقهاي پناهگاه مانندي با سقف گنبدي مي باشد.

دهانه کوه زندان سليمان

در ارتفاع 65 متري اين کوه ديواري مانند کمربند پس از حفاري مشاهده شده که طول اين ديوار در حدود 800 متر است در همين ارتفاع آثار و بقاياي ساختماني زيادي که همگي از سنگ ساخته شده و به انضمام دروازه ورودي که در سمت جنوب کوه مشرف بر جاده با پله هاي عريض سنگي واقع شده که بسيار جالب توجه است.

ارتفاع هر يک از پله هاي فوق به طور متوسط 40 سانتيمتر است هنگام خاکبرداري از قسمت شرقي اين کوه تعداد سه تمبوشه سفالي و نسبتا طويل به دست آمد که آب را به زمين هاي اطراف هدايت مي کرده، و اين خود دليل بر آن است که در اين محل درياچه اي بوده است شبيه درياچه تخت سليمان که به مرور ايام خشک گرديده. طول هر يک از ان تمبوشه هاي مزبور به 35 تا 40 سانتيمتر مي رسد.

چندي پيش در اثر خاکبرداري از دامنه شرقي همين کوه خمره نيمه شکسته اي مشاهده شد که داخل آن جسد جمع شده کودکي را نشان مي داد و اين خود تا اندازه اي سابقه چند هزار ساله اين محل و قومي را که در اين محل اسکان داشته اند را براي ما روشن مي کند.

در دوران ماقبل تاريخ زياد مرسوم بوده که کودکان خود را پس از مرگ در خمره گذاشته و سپس دفن کنند.

البته نظير اين عمل بر حسب اتفاق بسيار نادر و در زمان هخامنشيان هم اجرا مي شده، ولي نمي توان جسد فوق را به آن ها نسبت داد زيرا آثار ديگري که نسبت اين جسد را به هخامنشيان بدهد، تاکنون به دست نيامده است در بدنه اين کوه نيز هنگام حفاري مقدار زيادي خمره هاي شکسته بويژه تکه سفال هاي بدون لعاب ديده شد که همگي جمع آوري گرديد.

مشخصات زندان سليمان

لبه سنگي گودال حفره در برخي قسمت ها متورق شده، چنانکه مقدار زيادي از ديواره گودال در اضلاع جنوب و جنوب غربي به ارتفاع حدود هشت متر بر اثر زلزله به داخل حفره فرو ريخته و در چند قسمت نيز بخشي از اين ديواره در حالت جدا شدن و ريزش است.

بقاياي آثار معماري مربوط به معبد هزاره اول قبل از ميلاد که در پيرامون طوقه احداث شده و مصالح آن از تخته سنگ و لاشه سنگ هاي درشت به شکل خشکه چين انتخاب گرديده و در مجموع معماري خشني دارد، به شدت صدمه ديده است.

نکته قابل توجه ديگر در مورد کوه زندان وجود گاز و چشمه هاي گاز دار در داخل گودال است که هنوز هم ديواره هاي فرو نشسته يک چشمه گازدار در کف حفره زندان فعاليت دارد البته چشمه درون دهانه را در حال حاضر از ارتفاع 80 متري نمي توانيم مشخص کنيم زيرا عمق آوار و لايه هاي رسوبي فروريخته به داخل حفره زندان، اجازه رويت آن را نمي دهد در حالت کلي زندان ساختار رسوبي بسيار مشابهي همانند وضعيت فعلي تخت سليمان دارد.

آتشکده آذرگشنسب

آتشکده هاي ساساني شکل شرعي معابد، مثل معابد يوناني يا رومي را ندارند آنها در مفهوم ايران باستان آيدنه يعني پرستشگاه هستند و مي توانند به شکل هاي کاملا متفاوت از چهار طاقي هاي ساده تا آتشکده هايي با فضاهاي زياد بنا شده باشند.

جايگاه مقدس روي تخت، يعني آذر گشنسب، نماد وحدت سرزمين ايران بوده و از آتشکده هاي بزرگ است، اين آتشکده داراي اتاق هاي زيادي است در مرکز بناي آتشکده معمولا يک اتاق مربع به شکل يک چار طاقي با محراب آ تش ساخته شده است.

چهار طاقي آتشکده آذرگشنسب

دومين اتاق (يز شن ـ گاه) است که در آن اتش را وقتي براي نيايش در معرض ديد نيست شعله ور حفظ مي کردند. حياطها، باغها، انبارها، سکونتگاه هاي موبدان و اتاق هاي خزانه جايگاه مقدس فضاهاي ديگر آتشکده هستند از جلو ايوان جنوبي به چهار طاقي يعني مرکز جايگاه مقدس از آجر ساخته شده است.

بخش مرکزي از يک اتاق مربع شکل با اضلاع 8متر که زماني داري سقفي گنبدي بوده است تشکيل مي شود در هر ضلع اتاق يک طاق عريض قرار دارد که بنا به همين دليل نيز چها طاقي خوانده مي شود. دور اين اتاق مرکزي يک دالان امتداد پيدا مي کند که زماني به وسيله نرده هاي باريکي از اتاق مرکزي مجزا بوده است.

در اين اتاق مراسم نيايش بجا مي آمده است يک گود چهار گوش در کفي از هشت رديف آجر ايجاد شده که در آن آتشدان قرار مي گرفته و چهار سکو با حفره هايي براي قرار دادن نوشابه اي که در مراسم نيايش نوشيده مي شده قرار داشته است.

معبد آناهيتا

معبد آناهيتا که معبد ستايش آب است، شباهت فراواني به معبد آناهيتا در نيشابور دارد کاخ و تالار شاهي نيز به ايوان مداين شباهت دارد ولي کوچکتر از آن است.

اولين گزارش مربوط به انداختن اشياء قيمتي در درياچه تخت سيلمان، به دوران کورش کبير پادشاه هخامنشي باز مي گردد. طبق اين گزارش در سال 547 قبل از ميلاد، کورش پس از اينکه بر کروسوس پادشاه ليديه پيروز شد، شاه شکست خورده را به ايران آورد و در مکاني بهنام «بارن» ، نزديک همدان اقامت داد و خزانه اشياء قيمتي او را به عنوان نذر در آب درياچه مقدس انداخت.

کروسوس، پادشاه ليدي، در تاريخ جهان به ثروتمند بودن معروف است او اولين پادشاهي است که به ضرب سکه پرداخت ثروت او به اندازه اي بود که هنوز هم اروپاييان اشخاص بسيار پولدار را به کروسوس تشبيه مي کنند.

بنابراين درصورتي که افسانه نذر کورش کبير واقعيت داشته باشد، با توجه به اينکه در هيچ دوره اي از تاريخ امکان دسترسي به عمق اين درياچه وجود نداشته، مي توان اميدوار بود که اين گنج پيدا شود.

در دوره اشکاني نيز چندين گزارش از جنگ هاي بين امپراتوري روم و پادشاهي اشکاني گزارش شده است. بر طبق يکي از اين گزارشات، داستان تاريخي «کلئوپاترا» و «آنتوني» که در تاريخ روم، مصر و جهان معروف است.

سردار رومي «آنتونيو» ، در سال 36 قبل از ميلاد به محاصره قلعه «گنزک» پرداخت. در جريان اين محاصرات نگهبانان آتشکده مقدس هر زمان که احساس مي کردند امکان سقوط قلعه وجود دارد، اشياء قيمتي موجود در آتشکده و معبد ناهيد را به داخل درياچه مي انداختند.

در دوره ساساني نيز دست کم، يک بار قلعه تخت سليمان به وسيله نيروهاي روم شرقي به اشغال درآمده است بر طبق اين گزارش در جريان جنگ هاي خسروپرويز با هراکليوس ، پادشاه روم، اين قلعه به تصرف نيروهاي رومي درمي آيد (624ميلادي). گمان مي رود که موبدان آتشکده پيش از تصرف قلعه به وسيله نيروهاي متخاصم، نذورات و گنج هاي موجود در آن را به داخل آب انداخته باشند.

در جريان جنگ هاي صدر اسلام و تصرف ايران به وسيله اعراب نيز، قلعه به محاصره نيروهاي خليفه دوم درمي آيد.

از نگاه موبدان زرتشتي اين درياچه متعلق به ناهيد (آناهيتا) الهه آبها؛ بوده، بنابراين ريختن اشياء نذري به داخل آن اصولا به منظور حفظ اين اشياي به وسيله صاحب آن تلقي مي شده و جايز و مباح بوده است.

بعد از زوال حکومت ساساني و پذيرش دين اسلام توسط ايرانيان، اين مجموعه عظيم که در جنگ هاي ايران و روم در زمان خسرو پرويز به شدت آسيب ديده بود، ديگر رمق تجديد حيات نيافت، اما تا قرن 4 ه. ق. تعداد اندکي از معتقدان آئين زرتشت در اين محل اسکان داشته و آتشکده نيز در مقياس کوچکتري مورد استفاده بوده، در زمان حکومت آباقاخان مغول با انجام تعميرات وسيع و چشمگير و احداث بناهاي جديد، از اين مکان مدتي به عنوان پايتخت تابستاني و تفرجگاه استفاده مي شود. بعدها محل مذکور توسط عامه مردم به صورت شهرکي کم اهميت با مشاغل متنوع تا قرن 11 ه. ق. ادامه حيات مي دهد.

اگرچه گزارش هايي دال بر استفاده از اين قلعه در دوره خلفاي عباسي در دست است، ليکن تخت سليمان در اين زمان از اهميت زيادي برخوردار نبوده. بعدها در دوره پادشاهي ايلخانان مغول در زمان «باقاخان» ، دومين پادشاه اين سلسله و برادرزاده هلاکوخان (680تا 663 ه. ق.)، قصر و عمارتي در کنار اين درياچه بنا گرديد.

خوشبختانه امراي مغول آثار ساساني را تخريب نکردند و ساختمان هاي خود را در کنار و يا بر روي اين آثار بنا نمودند. از همين رو در حال حاضر بخشي از آثار دوره ساساني در زير آثار دوره ايلخاني مدفون است. وجود يا عدم وجود چنين آثاري را مي توان با حفر گمانه هاي آزمايشي معلوم کرد بايد توجه داشت که عمق اين گمانه ها دسته کم مي بايست 12 متر از سطح درياچه باشد.

مجموعه آثار باستاني تخت سليمان در 42 کيلومتري شمال شرقي شهرستان تکاب در استان آذربايجان غربي قرار دارد، قدمت اين منطقه از لحاظ سکونتگاه انساني به سه هزار سال پيش باز مي گردد که ايام عيد نوروز مکان مناسبي براي علاقمندان به آثار تاريخي است.